SKKN Tìm hiểu vẻ đẹp của biện pháp Tu từ trong các bài tập đọc Lớp 5

 Sáng kiến kinh nghiệm: Tìm hiểu vẻ đẹp của biện pháp 
 Tu từ trong các bài tập đọc lớp 5
 I.1. Lý do chọn đề tài.
 Dạy Tiếng việt cho học sinh, nhất là học sinh tiểu học có ý nghĩa đặc 
biệt quan trọng vì đây là bậc học đầu tiên, đặt nền móng cho hình thành và 
phát triển về ngôn ngữ của trẻ sau này. Trong đó, khởi điểm cho môn học 
tiếng Việt là phân môn Tập đọc, phân môn này trở thành một đòi hỏi cơ bản 
đầu tiên của những người đi học.
 Phân môn tập Đọc cũng giúp các em nâng dần kỹ năng đọc theo từng 
năm học của tiểu học. Từ biết đọc đúng, đọc rõ ràng, trôi chảy, lưu loát và 
diễn cảm và cao hơn là đọc hiểu văn bản. Đọc hiểu văn bản là một yêu cầu 
quan trọng trong việc giúp học sinh cảm nhận vẻ đẹp của giá trị nghệ thuật 
của văn bản. Việc hình thành và rèn luyện kĩ năng cảm thụ văn học cho học 
sinh nói chung và học sinh tiểu học nói riêng là niềm mong ước của mỗi thầy 
cô cũng như tất cả các bậc phụ huynh. Việc làm này tạo nên sự say mê hứng 
thú cho các em khi học tập môn Tiếng việt để từng bước giúp các em có thể 
tìm hiểu được vẻ đẹp bài văn bao giờ cũng gian truân vất vả nhưng cũng hứa 
hẹn những điều hào hứng. Bước đầu tiên trên con đường đó là đọc bài văn, 
bước thứ hai là tìm xuất sứ hoàn cảnh sáng tác, bước thứ ba là tìm chủ đề hay 
“cái thần”của bài văn, rồi kiểm tra việc chọn như thế đã đúng hay chưa, ta cần 
căn cứ vào các từ ngữ, chi tiết nghệ thuật trong bài văn, bài thơ đó. Khi đó vẻ 
đẹp được hiện rõ ràng qua từ ngữ có lúc lại ẩn dấu đằng sau các chi tiết đó 
chính là các biện pháp tu từ mà tác giả đã thể hiện trong các bài văn, thơ.
 Với nhiều năm kinh nghiệm trong giảng dạy lớp 5 ở tiểu học, tôi đã 
nghiên cứu rất kỹ về các biện pháp Tu từ được sử dụng trong các tác phẩm ở 
môn tập đọc lớp 5. Có thể nói biện pháp Tu từ giúp cho bài văn thêm phần 
mạch lạc, rõ ràng, thu hút người đọc, người nghe, không gây cảm giác nhàm 
chán bằng cách nhấn mạnh những gì đang muốn nhắc tới. Hay có thể nói biện 
pháp Tu từ tô thêm vẻ đẹp cho tác phẩm.
 Với ý nghĩa ý đó, tôi mạnh dạn chọn đề tài: “Giúp học sinh tìm hiểu 
vẻ đẹp của biện pháp Tu từ trong các bài tập đọc lớp 5” làm sáng kiến 
kinh nghiệm năm học 2014-2015. mạnh mẽ nêu rõ sự vất vả nhọc nhằn của người mẹ đã làm ra hạt gạo.(cua ngoi 
lên bờ ><mẹ em xuống cấy)
 - Điệp ngữ: là lặp lại có ý thức những từ ngữ nhằm mục đích nhấn mạnh 
nhấn mạnh mở rộng ý gây ấn tượng mạnh hoặc gợi ra những cảm xúc trong lòng 
người nghe người đọc.
 VD:
 Em yêu màu đỏ
 Như máu con tim
 Lá cờ tổ quốc
 Khăn quàng đội viên
 Em yêu màu xanh...
 Phạm Đình Ân (sắc màu em yêu, TV5-tập 1)
 Bài thơ gồm 8 khổ, thì đã có tới bảy khổ bằng một câu giống nhau hoàn 
toàn: “em yêu màu. ” lối điệp từ ngữ và điệp kiểu câu như vậy làm cho những 
khổ thơ gắn bó chặt chẽ với nhau, duy trì từ đầu đến cuối một chủ đề thống nhất: 
Tình yêu tổ quốc, nhân dân, đất nước, làng quê.
 *Trong các biện pháp Tu từ được sử dụng trong các bài tập đọc lớp 5 thì 
các biện pháp so sánh tu từ là được dùng nhiều, phổ biến nhất hầu hết ở các bài 
tập đọc. Vì biện pháp này mang chức năng nhận thức và chức năng biểu cảm, 
cảm xúc và do cấu tạo đơn giản cho nên so sánh tu từ được dùng nhiều trong 
hầu hết các bài tập đọc, đặc biệt là trong các bài tập đọc ở bậc tiểu học.
 * Nội dung giải pháp:
 Mỗi bài tập đọc trong chương trình lớp 5 đều có sử dụng một số biện pháp 
tu từ. Nó làm cho nội dung miêu tả của bài tăng thêm phần phong phú và đa 
dạng. Chính vì thế mà trong tiết dạy, ngoài những nội dung yêu cầu về hướng 
dẫn luyện đọc, ở phần đọc hiểu tôi thường giúp cho các em hiểu thêm về nghệ 
thuật sử dụng biện pháp tu từ của tác giả nhằm tạo cho các em hứng thú và cảm 
nhận được những chuyển tải của tác giả đến với các em tôi thường cho các đọc 
lại các hình thức tu từ có trong bài và phân tích kỹ để các em hiểu. Chẳng hạn:
 BÀI: HẠT GẠO LÀNG TA
 Trong bài thơ trên tác giả đã sử dụng điệp từ ngữ thuộc các loại: Phép lặp 
lại nhiều lần trong suốt cả bài, nhóm từ làm nhan đề bài thơ “hạt gạo làng ta” 
được lặp lại ở mỗi đầu mỗi khổ thơ. Đặc biệt là đến khổ thơ cuối cùng, thì điệp 
ngữ không chỉ chiếm vị trí đầu khổ thơ mà cả vị trí cuối khổ thơ: “Hạt gạo làng 
ta”. Lối lặp xuyên suốt này có tác dụng to lớn trong việc khắc sâu chủ đề, đề tài 
của bài thơ, đặc biệt là đến phần điệp từ cuối cùng trong câu thơ kết thúc lại có “Hạt gạo làng ta
 Có bão tháng bảy
 Có mưa tháng ba”
 Lặp đầu kết hợp với sóng đôi cũng làm nổi bật được những năm đánh Mĩ 
hào hùng : Giặc Mĩ ném bom xuống làng quê ta, người ra đi chiến đấu, người ở 
lại vừa sản xuất vừa chiến đấu, gặt những vụ mùa bội thu:
 “Hạt gạo làng ta
 Những năm bom Mĩ
 Trút lên mái nhà.”
 Lặp đầu kết hợp với sóng đôi cũng tô đậm được cái sứ mệnh cao cả của 
hạt gạo bé nhỏ, cũng đồng thời là cái đức tính chịu đựng hi sinh cao quý của 
những người làm ra hạt gạo: quanh năm độn khoai, độn sắn để dành gạo cho 
chiến trường. Câu thơ cũng có được một nhịp điệu dồn dập khẩn trương:
 “hạt gạo làng ta
 Gửi ra tiền tuyến
 Gửi về phương xa
 Em vui em hát
 Hạt vàng làng ta”
 Trong bài thơ trên có một hình ảnh có một tư tưởng nghệ thật bất ngờ 
được xây dựng trên cơ sở của đối chọi:
 “Nước như ai nấu
 Chết cả cá cờ
 Cua ngoi lên bờ
 Mẹ em xuống cấy”
 Phải có con mắt trẻ thơ mới có thể viết được câu thơ: “nước như ai nấu; 
chết cả cá cờ”. phải sống ở nông thôn mới có thể biết được nước ruộng nóng 
quá cua phải ngoi lên bờ. Nhưng phải là người có thơ mới có thể viết được:
 Cua ngoi lên bờ
 Mẹ em xuống cấy
 Đối chọi ở dây đã nêu bật bản chất của đối tượng được miêu tả nhờ thể 
đối lập tương phản và do đó không cần nói gì nhiều mà có thể biểu hiện được 
những nổi vất vả, nhọc nhằn của người mẹ để làm ra hạt gạo. Đối chọi đã tạo 
được một sự diễn đạt ngắn gọn, cô đúc có tiết tấu và gây ấn tượng mạnh mẽ.
 Dựa trên các biện pháp của từng nội dung bài tập đọc mà tôi phân tích vào những thôn xóm.”
 - Với miêu tả tĩnh: “dưới tầng đáy rừng, tựa như đột ngột, bỗng rực lên 
những chùm thảo quả đỏ chon chót, bóng bẩy như chứa lửa, chứa nắng. Rừng 
ngập hương thơm. Rừng sáng như có lửa hắt lên từ dưới đáy rừng.
 Rừng say ngây và ấm nóng. Thảo quả như những đốm lửa hồng, ngày qua 
ngày lại thắp thêm nhiều ngọn mới, nhấp nháy vui mắt”.
 Câu một chỉ sự tồn tại. Những câu sau là những câu có quan hệ sóng đôi 
với nhau. Ngoài ra bức tranh tĩnh vật này trở nên rât sống động nổi bật còn là vì 
tác giả đã sử dụng những định ngữ, bổ ngữ giàu sức gợi hình,gợi cảm dựa trên 
những hình thức tu từ như so sánh, ẩn dụ,nhân hoá.” Những chùm thảo quả đỏ 
chon chót, bóng bẩy như chứa lửa, chứa nắng (so sánh). Rừng ngập hương 
thơm(ẩn dụ bổ sung). Rừng sáng như có lửa hắt lên từ dươí đáy rừng(so sánh). 
Rừng say ngây và ấm nóng (nhân hoá). Thảo quả như những đốm lưả hồng (so 
sánh), ngày qua ngày lại thắp lên nhiều ngọn mới, nhấp nhánh vui mắt (ẩn dụ).
 Trong những hình thức tu từ nói trên, nhà văn tỏ rõ một con mắt tinh tế, 
táo bạo. Với cách dùng từ chọn lọc, sáng tạo, cách đặt câu uyển chuyển, ngắt 
giọng nhịp nhàng, cách kết hợp khéo léo, nhà văn đã dựng lên được một bức 
tranh mùa thảo quả đẹp và sống động đến từng chi tiết khiến cho người đọc cũng 
phải ngỡ ngàng.
 Bài: CA DAO VỀ LAO ĐỘNG, SẢN XUẤT
 Người ta đi cấy lấy công,
 Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề
 Trời yên, biển lặng mới yên tấm lòng...
 (TV5, Tập 1)
 Để làm ra hạt gạo trắng ngần các bác nông dân đã phải đổ xuống ruộng 
bao nhiêu giọt mồ hôi. Hai câu thơ mở đầu đã khái quát nên nỗi vất vả đó:
 “Cày đồng đang buổi ban trưa
 Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày.”
 Cày ruộng là một công việc vất vả. Cày ruộng đã vất vả rồi lại làm vào 
thời điểm nắng nóng nhất, lúc “ban trưa”. Miêu tả những giọt mồ hôi của người 
nông dân tác giả đã dùng từ “thánh thót” thể hiện sự trân trọng của tác giả đối 
với người lao động. Tác giả đã sử dụng hình ảnh so sánh độc đáo “mồ hôi thánh 
thót như mưa ruộng cày”. Biện pháp so sánh ấy gợi tả hình ảnh những giọt mồ 
hôi liên tiếp nhau rơi xuống, cho thấy sự cực nhọc, vất vả của những người nông 
dân khi caỳ ruộng. Những giọt mồ hôi như mưa là công sức, là tâm huyết của nông dân khi đưa cây lúa xuống đồng. Điều đó cũng thể hiện được nỗi vất vả 
của người nông dân khi làm ra hạt gạo. Thế nhưng, dù phải đứng trước bao 
nhiêu khó khăn vất vả, cả những bất trắc có thể xảy ra trong sản xuất, người 
nông dân vẫn kiên trì, cần cù làm lụng và quết tâm vượt khó khăn.
 Những nổi lo lắng của người lao động thì thực sự vơi đi khi tự tin rằng 
sức lao động của con người sẽ chiến thắng được thiên nhiên.
 “Trông cho chân cứng đá mềm
 Trời yên bể lặng mới yên tấm lòng
 Chân cứng đá mềm “là câu thành ngữ nói đến khả năng vượt qua mọi khó 
khăn của con người. Câu thành ngữ được đưa vào bài ca dao này với ý nghĩa 
khẳng định tinh thần kiên cường của người lao động. Để tìm ra hạt gạo, người 
nông dân phải đối diện với rất nhiều nỗi khó khăn, vất vả bao nỗi lo lắng về khí 
hậu và thời tiết nhưng họ vẫn quyết tâm, vẫn kiên cường để vượt lên sản xuất.
 Lo lắng, để tránh được những tai hoạ do thiên nhiên gây ra va người nông 
dân chỉ thực sự yên lòng khi “trời yên biển lặng”. Bài ca dao một lần nữa khẳng 
định sự vất vả của người nông dân khi làm ra hạt gạo để nhắc nhở mọi người 
hãy nhớ đến những con người phải một nắng hai sương ấy. Đồng thời bài ca dao 
đã khẳng định và ca ngợi những phẩm chất tốt đẹp của người lao động, phẩm 
chất được ngợi ca ở đây là ý chí, là quết tâm sắt đá, là lòng yêu lao động của 
con người.
 Bài: TRANH LÀNG HỒ
 Bài văn gồm hai đoạn. Đoạn thứ nhất biểu hiện lòng khâm phục và biết 
ơn của tác giả đối với những người vẽ tranh, chủ yếu bằng một lời trau chuốt có 
sử dụng phương tiện hoán dụ: “lòng tôi thấm thía một nỗi biết ơn đối với những 
người nghệ sĩ tạo hình của nhân dân”, nếu so sánh với nói bình thường chẳng 
hạn : “Tôi biết ơn thật sâu sắc và chân thành những ngươì vẽ tranh dân gian”, 
thì mới thấy được giá trị gợi hình, gợi cảm của cách nói bóng bẩy dựa trên cơ 
sở sự gần nhau trong thực tế khách quan của các sự vật :lòng tôi- tôi, người hoạ 
sĩ- người hoạ sĩ tạo hình.”tôi biết ơn một cách chân thành sâu sắc” là cách nói 
trừu tượng, còn cách nói “lòng tôi thấm thía một nỗi biết ơn” là một sự diễn đạt 
vừa mang tính cụ thể hình tượng vừa có khả năng diễn tả sâu sắc. Dùng “người 
hoạ sĩ tạo hình nhân dân” thay cho “người vẽ tranh dân gian” là dùng cách nói 
chuyển ngữ để nhấn mạnh ý nghĩa nghệ thuật cao của tranh dân gian, để thể hiện 
trình độ nghệ thuật cao của những người vẽ ra nó. Đề tài tranh làng hồ thường 
lấy chủ đề trong cuộc sống hàng ngày ở làng quê Việt Nam. Nhưng tính chất 
phong phú, đa dạng của những con, cây, người, vật, gần gũi trong sinh hoạt đã 
làm nên sức hấp dẫn của tranh dân gian. “Phải yêu quý cuộc đời trồng trọt, chăn 5 là yếu tố cốt lõi để học sinh cảm thụ hiểu sâu sắc hơn về các tác phẩm thơ, văn 
để giúp các em có cơ sở để tiếp tục học lên các bậc học tiếp theo.