SKKN Thực trạng và một số biện pháp chủ yếu Phát triển tư duy sáng tạo cho HS khá, giỏi Lớp 5 thông qua hoạt động thực hành giải Toán

 ỦY BAN NHÂN DÂN HUYỆN MÊ LINH
 PHÒNG GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO MÊ LINH
 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
 THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU 
 PHÁT TRIỂN TƯ DUY SÁNG TẠO CHO HỌC SINH KHÁ, 
GIỎI LỚP 5 THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG THỰC HÀNH GIẢI 
 TOÁN
 Lĩnh vực/môn : TOÁN
 NĂM HỌC 2018 - 2019
 --------------------- MỞ ĐẦU
 1. Lý do chọn đề tài
 Bậc Tiểu học có vị trí đặc biệt quan trọng, là bậc học nền tảng trong hệ 
thống giáo dục phổ thông, có nhiệm vụ xây dựng và phát triển tình cảm, đạo 
đức, trí tuệ, thẩm mĩ và thể chất cho trẻ em, nhằm hình thành cơ sở ban đầu cho 
sự phát triển toàn diện nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Hình 
thành và phát triển trí tuệ cho học sinh là một trong những nhiệm vụ then chốt 
của giáo dục nói chung, giáo dục Tiểu học nói riêng. Xu hướng chung của dạy 
học ngày nay là dạy cho học sinh các kĩ năng tư duy theo đặc trưng của từng 
môn học. Trong các môn học ở nhà trường Tiểu học thì môn Toán là một trong 
những môn có nhiều lợi thế trong việc rèn luyện và phát triển tư duy cho học 
sinh. Một trong những mục tiêu cốt lõi của quá trình dạy học Toán trong nhà 
trường Tiểu học là góp phần phát triển năng lực tư duy, khả năng suy luận hợp 
lí; cách phát hiện và giải quyết những vấn đề đơn giản, gần gũi trong cuộc sống; 
kích thích trí tưởng tượng; gây hứng thú học tập Toán; góp phần hình thành 
bước đầu phương pháp tự học và làm việc có kế hoạch khoa học, chủ động, linh 
hoạt, sáng tạo. 
 Trong các loại hình tư duy toán học thì tư duy biện chứng có một vai trò 
rất quan trọng trong việc giúp học sinh phát hiện và định hướng tìm tòi cách giải 
quyết vấn đề. TDST là một trong ba loại hình của tư duy biện chứng (tư duy phê 
phán, tư duy giải toán, tư duy sáng tạo). Nó là loại hình tư duy đặc trưng bởi 
hoạt động trí tuệ, tập trung và tìm ra những lời giải, những sản phẩm hay quá 
trình độc đáo. Phát triển TDST là góp phần hình thành phẩm chất trí tuệ. Việc 
phát triển TDST trong dạy học Toán ở Tiểu học phải trên cơ cở rèn luyện tư duy 
phê phán và tư duy giải toán. Điều đó có nghĩa là nếu chúng ta phát triển được 
TDST cho học sinh thì tư duy phê phán và tư duy giải toán của các em cũng sẽ ở 
mức độ mềm dẻo, linh hoạt, nhuần nhuyễn.Vì vậy trong dạy học Toán cần phải 
phát triển TDST cho HS, đặc biệt là học sinh khá giỏi. khó (vì đúng mẫu), nhưng lại không làm được những bài đơn giản hơn. Chính 
kiểu dạy học này đã làm thui chột TDST của học sinh. Vì thế nhất thiết phải có 
một cơ sở khoa học cho việc phát hiện con đường để phát triển TDST cho học 
sinh nói chung, HS khá, giỏi môn Toán lớp 5 nói riêng.
 Xuất phát từ những vấn đề lý luận và thực tiễn nêu trên, có thể khẳng 
định, việc phát triển TDST cho học sinh khá, giỏi lớp 5 trong dạy học Toán ở 
trường Tiểu học là rất cần thiết và có tầm quan trọng đặc biệt. Vì thế tôi chọn đề 
tài nghiên cứu: “Thực trạng và một số biện pháp chủ yếu Phát triển TDST cho 
học sinh khá, giỏi lớp 5 thông qua hoạt động thực hành giải toán”.
 2. Mục đích nghiên cứu
 Đề xuất một số biện pháp phát triển TDST cho học sinh khá, giỏi môn 
Toán lớp 5 thông qua hoạt động thực hành giải toán nhằm nâng cao chất lượng 
công tác bồi dưỡng HSG môn Toán ở nhà trường Tiểu học.
 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu
 3.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình bồi dưỡng HSG Toán 5.
 3.2. Đối tượng nghiên cứu
 Một số biện pháp phát triển TDST cho học sinh khá giỏi môn Toán lớp 5 
thông qua hoạt động thực hành giải toán.
 4. Giả thuyết khoa học
 Nếu đề xuất thực thi được một số biện pháp phát triển TDST cho học sinh 
khá, giỏi lớp 5 có tính khoa học và tính khả thi thì có thể nâng cao chất lượng 
dạy học HSG môn Toán nói chung, Toán 5 nói riêng.
 5. Nhiệm vụ nghiên cứu
 5.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận của việc phát triển năng lực TDST cho học 
sinh khá, giỏi môn Toán lớp 5 thông qua hoạt động thực hành giải toán.
 5.2. Nghiên cứu thực tiễn của việc phát triển TDST cho học sinh khá, giỏi 
môn Toán lớp 5 thông qua hoạt động thực hành giải toán.
 5.3. Xây dựng và thử nghiệm một số biện pháp phát triển TDST cho học 
sinh khá, giỏi môn Toán lớp 5 thông qua hoạt động thực hành giải toán. - Đề xuất một số biện pháp phát triển TDST cho học sinh khá, giỏi môn 
Toán lớp 5 thông qua hoạt động thực hành giải toán.
 CHƯƠNG 1
 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI
 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
 Nói đến sáng tạo toán học nhà toán học và sư phạm Mĩ - Giáo sư 
G.Polya luôn đặt lên hàng đầu việc rèn luyện tư duy, phát triển trí thông minh 
sáng tạo qua việc dạy học toán. Theo giáo sư, nắm vững môn Toán là phải biết 
giải toán, không những chỉ những bài toán thông thường mà cả những bài toán 
đòi hỏi sự tư duy độc lập nhất định, có óc phán đoán, tính độc lập và sáng tạo 
nữa. 
 Krutecxki - Tiến sĩ khoa học tâm lý, Phó viện trưởng Viện nghiên cứu 
tâm lý học thuộc Viện hàn lâm khoa học giáo dục Liên Xô, đã nghiên cứu sâu cả 
về mặt lý luận cũng như về mặt thực tiễn về cấu trúc năng lực toán học của học 
sinh. Ông đã đưa ra quan điểm về năng lực toán học ở đây được hiểu hai ý 
nghĩa, hai mức độ đó là:
 - Theo ý nghĩa năng lực học tập (tái tạo) tức là năng lực đối với việc học 
toán, việc nắm giáo trình toán học ở trường phổ thông, nắm một cách nhanh và 
tốt các kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo tương ứng.
 - Theo ý nghĩa năng lực sáng tạo (khoa học), tức là năng lực đối với hoạt 
động sáng tạo toán học, tạo ra những kết quả mới, khách quan có một giá trị lớn 
đối với loài người. 
 Giữa hai mức độ hoạt động toán học đó không có một sự ngăn cách tuyệt 
đối. Nói đến năng lực học tập toán không phải là không đề cập tới năng lực sáng 
tạo. Có nhiều em học sinh có năng lực, đã nắm giáo trình toán học một cách độc 
lập và sáng tạo, đã tự đặt và giải những bài toán không phức tạp lắm; đã tự tìm 
ra các con đường, các phương pháp sáng tạo để chứng minh các định lý, độc lập 
suy ra được các công thức, tự tìm ra các phương pháp giải độc đáo những bài 
toán không mẫu mực. mang tính định hướng mà chưa có được những công trình nghiên cứu thật tỉ mỉ, 
cụ thể về các biện pháp phát triển TDST cho đối tượng HS nước ta, đặc biệt là 
HS lớp 5 cấp Tiểu học.
 1.2. Các khái niệm cơ bản
 1.2.1. Tư duy sáng tạo
 Tư duy sáng tạo là loại hình tư duy đặc trưng bởi hoạt động trí tuệ, tập 
trung tìm ra những lời giải, những sản phẩm hay quá trình mới, độc đáo.
 1.2.2. Tư duy sáng tạo của học sinh khá giỏi lớp 5
 Tư duy của HS lớp 5 (khoảng 10 – 11 tuổi) là giai đoạn cuối của tư duy 
thao tác cụ thể. Lúc này, các em đã đạt được những tiến bộ về cả lĩnh vực nhận 
thức không gian. Nói cách khác, các em đã nhận thức được các quan hệ giữa các 
đối tượng với nhau ngoài quan hệ trong nội bộ một đối tượng như ở giai đoạn 
đầu. Có thể coi đây là giai đoạn đầu của tư duy hình thức, một bước tiến mới của 
tư duy: Bước đầu tư duy trẻ có thể tách khỏi cái cụ thể và trong một số trường 
hợp đơn giản, thực hiện được các biến đổi đơn giản theo lôgic hình thức. Nó 
không bị ràng buộc quá chặt chẽ vào hình ảnh hiện thực mà có thể thao tác với 
các mệnh đề bằng lời nói và với các giả thiết, các yếu tố tiền lôgic được hình 
thành. Phần lớn HS lớp 5 đã có khả năng khái quát hoá trên cơ sở phân tích, 
tổng hợp và trừu tượng hoá bằng trí óc đối với các biểu tượng sự vật đã tích luỹ 
được trong kinh nghiệm. Sự giảm bớt của yếu tố trực quan - hình tượng tạo điều 
kiện cho việc gia tăng thành phần của yếu tố ngôn ngữ, kí hiệu, mô hình trong tư 
duy. Đó là những tiền tố của sự hình thành và phát triển của một trình độ tư duy 
mới - tư duy hình thức ở HS trong giai đoạn phát triển tiếp theo.
 Về sự sáng tạo của HS khá giỏi môn Toán lớp 5 chúng ta không đặt nhiều 
hi vọng vào việc bồi dưỡng cho HS có khả năng làm biến đổi đối tượng, thay 
đổi tận gốc các quan niệm của một hệ thống tri thức toán học và sự vận dụng, 
mà tập trung vào bồi dưỡng TDST ở mức độ phát triển cái đã biết, mở rộng lĩnh 
vực ứng dụng. Đây là mức độ thường gặp trong khi học và giải bài tập toán. Đối 
với HS lớp 5, việc các em giải một bài tập nào đó mà không bị những mệnh lệnh Những nghiên cứu này của tác giả là cơ sở để hệ thống hóa các dạng toán 
có ưu thế phát triển TDST. 
 Chương 2
 CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
 2.1. Thực trạng sử dụng các biện pháp phát triển tư duy sáng tạo cho 
học sinh khá, giỏi môn Toán lớp 5 qua hoạt động thực hành giải toán
 Bồi dưỡng HSG là một nhiệm vụ rất quan trọng ở các nhà trường TH, 
chất lượng HSG được xem là chất lượng mũi nhọn, là một trong những tiêu chí 
hàng đầu để đánh giá hiệu quả công tác giáo dục của một trường TH. Tuy nhiên, 
cho đến nay vẫn chưa có một giải pháp đồng bộ nào trong việc nâng cao chất 
lượng HSG ở các cơ sở giáo dục.
 -Về công tác quản lý chỉ đạo: Công tác chỉ đạo chưa có sự thống nhất 
chung, chủ yếu là giao quyền tự chủ cho các trường, tùy vào hoàn cảnh cụ thể 
của các trường để lập kế hoạch. Thực tế là mỗi trường tổ chức thực hiện theo 
một kiểu. Khảo sát công tác bồi dưỡng HSG môn Toán lớp 5 ở 3 trường TH trên 
địa bàn huyện cho thấy có 2 trường giao nhiệm vụ này cho GVCN bồi dưỡng 
trong tiết luyện trên lớp; 1 trường giao cho GVCN bồi dưỡng vào buổi 2; 
 - Về GV bồi dưỡng HSG: Nhìn chung đội ngũ GV được phân công bồi 
dưỡng HSG môn Toán lớp 5 là những GV có năng lực và tâm huyết với nghề. 
Hầu hết đó là những GV giỏi nhất ở các trường TH. Phần lớn trong số này có 
nhiều năm kinh nghiệm với việc bồi dưỡng HSG môn Toán. Vì vậy năng lực bồi 
dưỡng HSG chủ yếu có được bằng con đường tích lũy kinh nghiệm. Ngoài 
nhiệm vụ bồi dưỡng HSG, họ còn phải hoàn thành nhiệm vụ dạy học đại trà như 
mọi GV khác, vì vậy họ thiếu thời gian để đầu tư cho việc soạn giáo án bồi 
dưỡng HSG một cách hệ thống.
 - Về tài liệu bồi dưỡng HSG: Thực tế có rất ít tài liệu đề cập đến phương 
pháp bồi dưỡng HSG môn Toán ở trường TH. Vì vậy GV cũng gặp không ít khó 
khăn trong việc lựa chọn sử dụng các sách tham khảo, sách nâng cao Toán 5, Vở cấu trúc, bản chất và các mối quan hệ của bài toán, nhưng các em sẽ gặp khó 
khăn khi giải quyết các bài toán ứng dụng phát triển từ bài mẫu đó. Một số GV 
có phân chia theo từng dạng toán để bồi dưỡng nhưng vẫn chưa có tính hệ 
thống. Học sinh ít có cơ hội để thể hiện khả năng sáng tạo mà chủ yếu phụ thuộc 
vào khuôn mẫu của GV. Khi được hỏi: “Theo anh (chị), mục tiêu nào quan 
trọng hơn trong công tác bồi dưỡng HSG Toán 5?”, có 67% GV cho rằng mục 
tiêu trang bị kiến thức và kĩ năng là quan trọng nhất, còn 33% GV chọn mục tiêu 
phát triển năng lực tư duy là mục tiêu quan trọng nhất, điều này cũng chứng tỏ 
rằng phương pháp day học nhằm phát triển năng lực tư duy trong đó có năng lực 
TDST chưa được GV chú trọng, đó là một hạn chế lớn trong công tác bồi dưỡng 
HSG Toán 5.
 Trên đây là khái quát về thực trạng công tác bồi dưỡng HSG môn Toán lớp 
5 ở một số trường TH trên địa bàn huyện. Các đặc điểm nêu trên đã có ảnh 
hưởng trực tiếp đến việc phát triển TDST cho học sinh khá giỏi lớp 5 qua hoạt 
động thực hành giải toán.
 2.2.Thực trạng phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh khá, giỏi môn 
Toán lớp 5 
 + Đối với giáo viên:
 Thông qua thăm lớp - dự giờ, qua kết quả điều tra ở trên, qua trao đổi một 
số giáo viên đã và đang tham gia bồi dưỡng HSG Toán 5, chúng tôi đi đến kết 
luận chung về nhận thức và thái độ của giáo viên về vấn đề bồi dưỡng TDST 
cho HSG Toán 5 như sau:
 Nhìn chung mọi giáo viên đều nhận thức được ý nghĩa, vai trò của việc 
phát triển TDST trong dạy học bồi dưỡng HSG Toán 5, có ý thức bồi dưỡng các 
phẩm chất của TDST cho học sinh; đã có sự quan tâm đúng mức với công việc 
này. Một số giáo viên đã biết cách tổ chức, hướng dẫn học sinh hoạt động học 
tập tích cực, tự giác và có khuyến khích sự sáng tạo của HS. Tuy nhiên bên cạnh 
đó, vẫn còn tồn tại một số hạn chế như sau: