Sáng kiến kinh nghiệm Một vài kinh nghiệm về sử dụng bản đồ - Bảng số liệu trong dạy học môn Địa lí Lớp 5

 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
 TÊN ĐỀ TÀI : 
 MỘT VÀI KINH NGHIỆM VỀ SỬ DỤNG
 BẢN ĐỒ-BẢNG SỐ LIỆU TRONG DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 5.
 A/ ĐẶT VẤN ĐỀ: 
 Phần Địa lí (trong phân môn Lịch sử và Địa lí lớp 5) nhằm giúp cho 
 học sinh hiểu biết về thiên nhiên, về môi trường sống xung quanh, cung 
 cấp cho học sinh một số kiến thức cơ bản, thiết thực về các sự vật, hiện 
 tượng và các mối quan hệ địa lí ở Việt Nam cũng như một số nước đại 
 diện cho các châu lục trên thế giới. Dạy học Địa lí chiếm vai trò quan 
 trọng nhằm góp phần hình thành và phát triển ở học sinh thói quen ham 
 hiểu biết, yêu thiên nhiên, đất nước, con người, có ý thức và hành động 
 bảo vệ thiên nhiên. Vì vậy dạy học Địa lí không những cung cấp cho học 
 sinh các kiến thức Địa lí thuần tuý mà còn hình thành cho các em kĩ năng 
 và năng lực tự học, đặc biệt là kĩ năng sử dụng bản đồ - bảng số liệu.
 Qua dự giờ, tìm hiểu các giờ dạy học Địa lí của các đồng nghiệp, tôi 
nhận thấy:
 - Về phía giáo viên: Hiện nay, nhiều giáo viên tiểu học khi dạy phân 
môn Địa lí đã sử dụng các thiết bị dạy học (bản đồ, bảng số liệu, tranh 
ảnh....) để minh họa cho lời giảng của mình nhưng ít chú ý đến việc cho 
học sinh khai thác kiến thức từ các nguồn này. Một số giáo viên đã cố 
gắng phát huy sử dụng các thiết bị dạy học, rèn kĩ năng sử dụng bản đồ, 
bảng số liệu,... cho học sinh rất có hiệu quả nhưng số giờ học kiểu này còn 
quá ít vì chỉ được thực hiện trong giờ thao giảng, thanh tra hoặc thi giáo 
viên giỏi. Vì vậy vấn đề kĩ năng thực hành Địa lí của học sinh không được 
thực hiện thường xuyên. 
 - Về phía học sinh: Các em chủ yếu dựa vào kênh chữ để phát biểu mà 
ít đề cập đến kênh hình, bản đồ-bảng số liệu và ít rèn luyện kĩ năng Địa lí 
do đó nhiều học sinh còn yếu về các kĩ năng này.
 Qua hai tuần đầu nhận lớp, tôi thấy kĩ năng thực hành Địa lí của các 
em còn yếu, nhiều em còn lúng túng khi đọc bản đồ, chỉ bản đồ chưa đúng 
cách, chưa biết phân tích kiến thức từ các bảng số liệu. Chất lượng học tập 
ở các tiết học chưa cao, sự hiểu biết của các em còn rất hạn chế, việc tiếp 
 1 người, thiên nhiên, quê hương đất nước. Tôn trọng, bảo vệ cảnh quan thiên 
nhiên.
 Theo định hướng đổi mới phương pháp dạy học, bản đồ-bảng số liệu, 
được sử dụng như là một nguồn cung cấp kiến thức giúp học sinh tìm tòi, 
phát hiện những kiến thức và hình thành kĩ năng bộ môn chứ không chỉ 
minh hoạ cho lời giảng của giáo viên. Như vậy bản đồ-bảng số liệu là đối 
tượng để học sinh chủ động, tự lực (đến mức tối đa) khai thác kiến thức 
dưới sự hướng dẫn cuả giáo viên.
 Rèn kĩ năng sử dụng bản đồ, phân tích số liệu là một trong những vấn 
đề quan trọng của phân môn Địa lí lớp 5. Vậy làm thế nào để giúp học 
sinh có kĩ năng sử dụng bản đồ, biết phân tích số liệu một cách thành thạo, 
người giáo viên cần phải nắm rõ và thực hiện:
 - Thế nào là bản đồ ? Bảng số liệu ?
 - Để tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh, bản đồ-bảng số liệu 
 được khuyến khích sử dụng như thế nào (làm nguồn tri thức hay minh 
 hoạ)?.
 - Thiết kế các bước hướng dẫn học sinh làm việc với bản đồ-bảng số 
 liệu.
 * Tích cực hoá hoạt động của học sinh khi sử dụng bản đồ-bảng số 
liệu:
 - Bản đồ địa lí là hình vẽ thu nhỏ bề mặt Trái Đất hoặc một bộ phận bề 
 mặt Trái Đất trên mặt phẳng dựa vào các phương pháp toán học, phương 
 pháp biểu hiện bằng kí hiệu để thể hiện các thông tin về Địa lí .
 - Lược đồ là những bản đồ, nhưng thiếu yếu tố toán học ( tỉ lệ bản đồ, 
 hệ thống kinh vĩ tuyến ,......) nên không sử dụng để đo, tính khoảng cách 
 mà chỉ dùng để nhận biết vị trí tương đối của một số đối tượng địa lí với 
 một vài đặc điểm của chúng.
 2/ Khai thác kiến thức từ bản đồ, lược đồ:
 Ở lớp 5 kiến thức và kĩ năng đọc hiểu, sử dụng bản đồ, lược đồ là rất 
cần thiết. Bản đồ, lược đồ là đồ dùng dạy học không thể thiếu được khi 
dạy học phân môn Địa lí. Bởi vậy muốn dạy tốt và học tốt môn học này 
cần có kĩ năng, phương pháp sử dụng các dụng cụ trực quan nói trên.
 2.1/ Một số điều kiện để hướng dẫn học sinh khai thác kiến thức 
từ bản đồ, lược đồ:
 * Đối với giáo viên:
 + Giáo viên cần xác định kiến thức trong bài mà học sinh cần nắm qua 
bản đồ, lược đồà sao cho phù hợp để học sinh có thể sử dụng kiến thức, kĩ 
năng đã học, tự phát hiện ra kiến thức mới.
 3 - Lược đồ công nghiệp Việt Nam chủ yếu thể hiện các Trung tâm 
công nghiệp : rất lớn, lớn và vừa; nhà máy nhiệt điện; nhà máy thuỷ điện; 
các ngành khai thác khoáng sản; tên nhà máy, tên mỏ khoáng sản.
 Bước 3: Tìm vị trí đối tượng địa lí trên bản đồ dựa vào kí hiệu. Nắm 
vững kí hiệu được thể hiện trên bản đồ bằng cách đọc bảng chú giải, cụ thể 
như sau: 
 . . Biên giới . Thủ đô Thành phố, thị xã 
 Dãy núi Đỉnh núi Cao nguyên
 Sông Nhà máy thuỷ điện 
 *Các kí hiệu về khoáng sản như: 
 Al Bô-xit Khí tự nhiên Sắt 
 Dầu mỏ A A-pa-tit Than
 Bản đồ Địa lí tự nhiên Việt Nam giúp cho học sinh biết các kí hiệu 
về màu sắc:
 Ví dụ: Màu đỏ đậm nhạt chỉ độ cao của cao nguyên, đồi núi; màu xanh 
lá mạ chỉ đồng bằng; màu xanh nước biển đậm nhạt chỉ độ sâu của biển.
 Bước 4 : Phần thực hành của học sinh trên bản đồ:
 Bước thực hành của học sinh trên bản đồ là bước không kém phần quan 
trọng, nhằm giúp học sinh có kĩ năng thành thạo trong việc tìm ra phương 
hướng, vị trí và quan sát một số đối tượng địa lí trên bản đồ, nhận xét, nêu 
đặc điểm đơn giản của đối tượng. 
 Ví dụ : 
 - Khi cho học sinh quan sát Lược đồ một số khoáng sản Việt Nam tôi 
đặt vấn đề: Em hãy chỉ trên lược đồ những nơi có mỏ sắt, mỏ thiếc, mỏ 
than, A-pa-tít, Bô- xít, dầu mỏ và khí tự nhiên?.
 Học sinh đã nắm vững các kí hiệu khoáng sản nên đã xác định nhanh 
chóng: Sắt có ở Yên Bái, Thái nguyên, Hà Tĩnh; thiếc có ở Cao Bằng; than 
có ở Quảng Ninh; A-pa-tít có ở Lào Cai, Bô- xít có ở Tây Nguyên, dầu mỏ 
và khí tự nhiên ở Biển Đông,...
 - Khi cho học sinh quan sát Lược đồ phân bố rừng ở Việt Nam tôi đặt 
vấn đề: Dựa vào màu sắc của lược đồ, em hãy kể tên các loại rừng chính ở 
nước ta và xác định nơi phân bố của chúng?. 
 Học sinh quan sát đã nắm được màu xanh lá cây đậm chỉ rừng rậm 
nhiệt đới, màu tím chỉ rừng ngập mặn. Rừng rậm nhiệt đới phân bố chủ 
yếu ở vùng đồi núi, còn rừng ngập mặn ở ven biển.
 Bước 5 : Xác lập mối quan hệ địa lí đơn giản giữa các yếu tố và các 
thành phần như : địa hình, khí hậu, sông ngòi; thiên nhiên và hoạt động 
 5 nước ta. từng vùng trên lược đồ.
 - So sánh diện tích của vùng đồi núi với - Diện tích đồi núi lớn hơn 
vùng đồng bằng của nước ta?. đồng bằng nhiều lần (gấp 
 khoảng 3 lần) 
-Kể tên và chỉ trên lược đồ vị trí các dãy -Học sinh nêu tên đến dãy núi 
 núi chính ở nước ta, trong đó những dãy nào thì chỉ vào vị trí của dãy núi 
 núi nào có hướng tây bắc- đông nam, đó trên lược đồ. 
 những dãy núi nào có hình cánh cung?. * Các dãy núi có hướng tây bắc- 
 đông nam là: Hoàng Liên Sơn,
 Trường Sơn Bắc.
 * Các dãy núi hình cánh cung là: 
 Sông Gâm, Ngân Sơn, Bắc Sơn,
 Đông Triều ( ngoài ra còn có 
 dãy Trường Sơn Nam).
 -Nêu tên và chỉ trên lược đồ các đồng - Học sinh nêu tên và chỉ trên 
 bằng và cao nguyên ở nước ta?. lược đồ. 
 + Các đồng bằng: Bắc Bộ, Nam 
 Bộ, duyên hải miền Trung.
 + Các cao nguyên: Sơn La, Mộc 
 Châu, Kon Tum, Plây-ku, Đắk 
 Lắk, Mơ Nông, Lâm Viên, Di 
 Linh.
 - Gọi học sinh trình bày kết quả thảo - 4 học sinh lần lượt lên bảng 
luận trước lớp. thực hiện 4 nhiệm vụ trên.
 - Giáo viên nhận xét và giúp học sinh - Cả lớp theo dõi, nhận xét và 
 hoàn thiện câu trả lời. bổ sung ý kiến. 
 - Giáo viên hỏi cả lớp : Núi nước ta có - Núi nước ta có hai hướng chính
 mấy hướng chính? đó là hướng tây bắc- đông nam 
 và hình vòng cung.
 - Giáo viên tổ chức cho một số học sinh - 3 học sinh xung phong lên bảng 
 thuyết trình các đặc điểm về địa hình thi thuyết trình ( vừa thuyết trình 
Việt Nam trên Bản đồ Địa lí tự nhiên vừa chỉ trên bản đồ ). 
 Việt Nam. 
 - Gọi học sinh nhận xét, bình chọn bạn - Học sinh cả lớp theo dõi nhận 
thuyết trình hay, đúng nhất. xét và bình chọn bạn thuyết trình
 hay, đúng nhất.
-Giáo viên tuyên dương cả 3 em đã tham - Học sinh lắng nghe. 
 gia thi, đặc biệt khen ngợi học sinh được
 cả lớp bình chọn. 
 7